Kun je het je voorstellen? Een medicijn waar we allemaal afhankelijk van zijn, maar waarvan we zeker weten dat het binnenkort niet meer zal werken. En bijna niemand doet er iets aan. Het zal je misschien verbazen, maar vanaf het moment dat de antibiotica in de jaren 40 werden uitgevonden, wisten we al dat ze hun werking zullen verliezen. Op dit moment is de wapenwedloop tussen mensen en microben urgenter dan ooit.
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is antibioticaresistentie een van de grootste dreigingen voor de internationale volksgezondheid. Naar schatting overlijden er jaarlijks zo’n 5 miljoen mensen door infecties met resistente bacteriën. Een probleem dat 80 jaar geleden werd geconstateerd, maar waar nog steeds niemand een oplossing voor heeft. Hoe kan dat?
Steeds meer resistente bacteriën
‘De resistentiepandemie voltrekt zich zo langzaam dat we ’m tot nu toe hebben kunnen negeren,’ stelt onderzoeker en arts Christina Yek van het Amerikaanse National Institute of Allergy and Infectious Diseases. ‘Het aantal resistente bacteriën neemt toe, terwijl er juist steeds minder nieuwe antibiotica worden ontwikkeld. We kunnen onze ogen daar niet langer voor sluiten.’
Jaarlijks raken er in Nederland zo’n 5000 mensen geïnfecteerd met resistente bacteriën. Dat aantal is al enkele jaren stabiel en ligt in vergelijking met sommige andere landen laag. Wereldwijd nemen infecties met resistente bacteriën echter alleen maar toe. Tijdens de coronapandemie steeg het aantal mensen met een resistente infectie in ziekenhuizen met 32 procent. Dat percentage is inmiddels enigszins gedaald, maar ligt nog steeds boven het niveau van vóór de pandemie.
Nauwelijks nieuwe antibiotica in ontwikkeling
De grootste toename vond plaats bij microben die resistent zijn tegen een veel voorgeschreven klasse antibiotica die carbapenems worden genoemd. Bacteriën als Acinetobacter baumannii, Pseudomonas aeruginosa en Enterobacterales, die ernstige ziekenhuisinfecties kunnen veroorzaken, zijn inmiddels voor carbapenems resistent.
Tegelijkertijd worden er nauwelijks nieuwe antibiotica ontwikkeld. Dat komt onder meer doordat een nieuw antibioticum voor een farmaceutisch bedrijf geen rendabel product oplevert. Een antibioticakuur is doorgaans kort, en zeker als het zich op één specifieke resistente bacterie richt, zullen relatief weinig mensen het middel gebruiken.
Wereldwijd zijn er enkele tientallen nieuwe antibiotica in ontwikkeling, terwijl er aan zeker honderden verschillende kankermedicijnen wordt gewerkt. ‘De resistentie neemt een vlucht, maar wij staan stil,’ zegt Yek. ‘Een ontnuchterende realisatie.’
Multiresistente bacteriën in opmars
Wetenschappers weten al jaren dat resistentie ontstaat door overmatig en overbodig antibioticagebruik. Wanneer een bacterie of schimmel aan een antibioticum wordt blootgesteld, gaat het dood, tenzij het resistentie heeft opgebouwd. In geval van dat laatste overleeft de microbe niet alleen – hij geeft zijn overlevingsstrategie ook door aan zijn nageslacht.
Na verloop van tijd bouwen ziektekiemen zo een breed palet aan resistente genen op – en daarmee zijn ze niet één, maar meerdere antibiotica de baas. Bacteriën en schimmels planten zich bijzonder snel voort, waardoor ze zich dus ook in rap tempo evolueren. Dat maakt ze moeilijk te behandelen.
‘In dergelijke situaties krijgen patiënten meerdere antibiotica tegelijk toegediend, in de hoop dat die samenwerking uiteindelijk het gewenste effect heeft,’ zegt Yek. ‘Maar meestal genezen deze patiënten niet van hun infecties en zullen ze eraan sterven.’
Zijn er alternatieven voor antibiotica?
Steeds vaker wordt er dus naar alternatieven voor antibiotica gezocht. Zo ontdekten onderzoekers van de Massachusetts Institute of Technology onlangs een nieuwe manier om een bepaald bacterieel enzym af te breken. Wetenschappers van de University of California San Diego richten zich op bacteriofagen: virussen die bacteriën kunnen infecteren en zo onschadelijk maken.
Daarnaast stellen veel ziekenhuizen speciale protocollen in om resistente infecties te voorkomen. Denk aan handhygiëne en ontsmettingsregimes voor apparaten, maar ook het verkorten van antibioticakuren tijdens ziekenhuisopnames, als die mogelijkheid er is.
‘Bovendien zijn antibiotica niet altijd de juiste keuze,’ zegt Yek. Een bijholteontsteking, bijvoorbeeld, kan door een virus of een allergie worden veroorzaakt. Toch wordt daar vaak antibiotica voor voorgeschreven, terwijl dat helemaal geen zin heeft, stelt Yek. Alleen al door daar selectiever in te zijn, kunnen we de resistentiepandemie een voorzichtige halt toeroepen.